De Griekse tragedie: een reconstructie

Hoe kon het zover komen dat Griekenland aan de rand van de afgrond staat? Een reconstructie van zes maanden bluffen, pokeren, uitdagen en onderhandelen tussen de Griekse regering, de andere eurolanden, de ECB, en het IMF.

Door Bart Haeck

Foto's: AFP, Bloomberg, EPA, Reuters, ZUMAPRESS.com - Techniek: Raphael Cockx

Het verhaal dat de Griekse regering sinds begin 2015 schrijft, leest vaak als een tragedie, soms even als een komedie. Het gaat over zware politieke beloftes, keiharde onderhandelingen, verkeerde brieven, discussies over de Tweede Wereldoorlog, geflirt met de Russen, diplomatieke woordspelletjes en politieke mist. Met als inzet de toekomst van de euro en de levensomstandigheden van het Griekse volk.

In deze longread schetsen we wat de Griekse regering-Tsipras aan haar kiezers beloofde en hoe ze vervolgens aan een marathon onderhandelingen met de andere eurolanden begon. Een marathon die Griekenland niet won, maar ook maandenlang weigerde te verliezen.

Inhoud

Proloog - De waardigheid van dit volk. Over wat Alexis Tsipras een half jaar geleden de Grieken beloofde.

Eerste bedrijf - Tussen Scylla en Charybdis. Hoe Athene na lange onderhandelingen op 20 februari toch de grote lijnen van het lopende reddingsplan aanvaardde.

Tweede bedrijf - De hefboom van Archimedes. Over hoe de ECB de onrust op de financiële markten bedwong, de Griekse banken stutte, maar een rem zette op de leningen van de Griekse overheid.

Derde bedrijf - De werken van Hercules. Over hoe de Griekse regering er maar niet toe komt hervormingen voor te stellen die voor de geldschieters voldoende geloofwaardig zijn. En hoe dat tot een tweede uitputtingsslag leidt.

Vierde bedrijf - Het gevecht der titanen. Het eindspel dat in juni begon, vol verhitte gemoederen en dreiging.

Epiloog Het einde dat we nog niet kennen. En de vrees voor een Grexit.

Alexis Tsipras

Proloog - De waardigheid van dit volk

De regeerverklaring van Alexis Tsipras - Januari

‘Dit is wat gebeurde. Na vijf jaar van extreme besparingen verloren we ongeveer een vierde van ons bbp. Meer dan anderhalf miljoen medeburgers verloren hun job. Meer dan twee en een half miljoen moesten overleven onder de armoededrempel. Tegelijk steeg onze nationale schuld van 124 procent van het bbp naar 180 procent.’

Met die woorden spreekt Alexis Tsipras op 8 februari voor het eerst het parlement toe als premier van Griekenland. Met zijn veertig jaar is hij niet alleen de jongste eerste minister van het land, hij is ook de eerste premier van een euroland die linkser is dan de socialisten. Hij is de eerste premier die openlijk ten strijde trekt tegen de spelregels van de euro, zoals de eurolanden die in de jaren negentig overeen kwamen en later tijdens de eurocrisis noodgedwongen moesten verfijnen en bijsturen.

Wat voorafging

Wilt u verder terug in de tijd naar de bron van de Griekse crisis? Onze tijdlijn zet de belangrijkste economische en politieke gebeurtenissen rond Griekenland tijdens de afgelopen zes jaar op een rij.

Tsipras maakt duidelijk dat hij het reddingsplan en de eraan verbonden voorwaarden om de economie te hervormen – het Memorandum, zo gehaat en gevreesd dat het in de Griekse pers vaak met hoofdletter wordt geschreven – niet meer wil. ‘Het Memorandum heeft zichzelf afgeschaft door zijn eigen mislukking en catastrofale gevolgen. Het heeft zichzelf ook afgeschaft door het verdict van het Griekse volk. Om deze reden zal de nieuwe regering niet vragen om het Memorandum te verlengen. We zijn niet gemachtigd om een verlenging te vragen van wat verkeerd was en verwoest heeft.’

En de nieuwe premier eindigt zijn eerste toespraak in het Griekse parlement als volgt: ‘We zijn getuige van historische momenten. De voorbije dagen had het Griekse volk het laatste woord. Het liep de verantwoordelijkheid niet uit de weg. Het gaf zijn ziel. Het gaf geen toelating aan iemand. Het nam zijn lot in eigen handen. Het stemde niet tegen iets. Het eerde vroegere generaties die in het verzet gingen, dit land steunden en de hoop intact hielden voor toekomstige generaties. Het trotseerde niet alleen chantage en ultimatums. Het stond op. Dit volk verdient onze bewondering. Het verdient om trots te stappen en te leven in waardigheid. (…) Dat is waarom we niet zullen onderhandelen over onze geschiedenis. Dat is waarom we niet zullen onderhandelen over de waardigheid van dit volk.’

Yanis Varoufakis en Johan Van Overtveldt

Eerste bedrijf - Tussen Scylla en Charybdis

Hoe Athene moest navigeren tussen een Grexit en een politieke nederlaag
Februari 2015

Johan Van Overtveldt en Yanis Varoufakis namen enkele jaren geleden samen deel aan een debat over de Griekse crisis, in een zaaltje boven een grote boekhandel aan het parlement van Athene. De zaal stroomde zo vol dat de mensen tot aan hun tafeltje stonden. Van Overtveldt had net de Griekse versie van zijn boek ‘het einde van de euro’ uitgebracht en ook Varoufakis, toen alleen maar professor economie, zei in die periode luidop dat Griekenland failliet was en eigenlijk niet gered mocht worden met extra leningen. Van Overtveldt legde uit dat de Grieken beter de euro zouden verlaten. Het debat verhitte al na enkele minuten de gemoederen. Er werd geroepen, geduwd, getrokken en gegooid. En wat het allemaal wat penibel maakte voor de sprekers: de honderden woeste Grieken stonden tussen van Van Overtveldts tafeltje en de enige uitgang van de zaal.

Het onderwerp van debat veranderde in die jaren niet, de functies van beide debaters wel. Johan Van Overtveldt, altijd keurig in pak en das, werd in oktober 2014 Belgisch minister van Financiën. Yanis Varoufakis, zonder das en hemd uit de broek, werd drie maanden later Grieks minister van Financiën. Voortaan zien ze elkaar niet in boekhandels, maar op de bijeenkomsten van de ministers van Financiën van de eurozone, ook de ‘Eurogroep’ genoemd. Het decor van die vergaderingen is het pompeus-troosteloze Justus Lipsius-gebouw aan het Schuman-plein. Herman Van Rompuy had er ooit de Russische president Vladimir Poetin te gast op de G8 en noemde het ‘het laatste sovjet-gebouw in Brussel’. In de wandelgangen van de EU-instellingen staat het ook bekend als het Ceaucescu-gebouw, naar de praalzuchtige communistische Roemeense dictator.

De Grieken beseffen dat ze met hun verkiezingsbeloftes hoog spel spelen. Ze hebben niets meer of minder beloofd dan dat ze in de euro zullen blijven, maar de andere achtien andere eurolanden zullen overtuigen de spelregels te veranderen. Zoals in de Griekse mythologie zeelui tussen de zeemonsters Scylla en Charybdis moesten zien in te varen, zo moet de regering-Tsipras tussen twee andere dodelijke gevaren navigeren: een Grexit die het land nog dieper in de ellende duwt en het inslikken van alle verkiezingsbeloftes.

Wolfgang Schäuble en Yanis Varoufakis

Alexis Tsipras begint na zijn aantreden daarom een charme-offensief langs enkele Europese hoofdsteden. Ook Yanis Varoufakis doet dat en passeert in Berlijn bij zijn Duitse ambtsgenoot Wolfgang Schäuble. Een warme ontvangst is het niet. ‘We werden het eens dat we het niet eens zijn’, zegt Schäuble achteraf. ‘Zelfs dat niet’, zegt de graag provocerende Varoufakis.

Eerste Eurogroep – Woensdag 11 februari

‘Er is niets beslist. Het gaat zeer moeilijk.’

In Brussel is ook Van Overtveldt niet van plan de Griekse regering veel speelruimte te geven. Vlak voor de eerste belangrijke Griekenland-vergadering op de eurogroep zegt hij in De Tijd dat hij Varoufakis destijds in de boekhandel leerde kennen als een redelijk man, maar dat wat de Griekse regering nu wil dat niet is. ‘Alexis Tsipras staat voor een herculeswerk’, legt Van Overtveldt uit. ‘Hij moet aan zijn kiezers zeggen: 'Sorry, dames en heren, wat we jullie beloofd hebben, zal helaas niet kunnen. Tenzij we niet meer tot de club van de eurolanden willen behoren.' De dunne weg tussen Scylla en Charybdis lijkt al meteen afgesloten.

De ministers van Financiën vergaderen de eerste keer over de Griekse kwestie op 11 februari, op een ongemakkelijke locatie. Het Justus Lipsius-gebouw wordt door de veiligheidsdiensten volledig ‘schoon geveegd’, omdat daags nadien de Europese staatshoofden en regeringsleiders er samen komen. De Eurogroep wijkt daarom uit naar te kleine Lex Building, waar de ad hoc-perszaal in de lobby veel weg heeft van een overbevolkte luchthavenhal tijdens een onaangekondigde staking.

Enkele verdiepingen hoger in het gebouw loopt ook de vergadering zelf lastig. Sommige ministers van Financiën hadden namelijk verwacht dat Varoufakis al met een plan voor de dag zou komen, maar dat gebeurt niet. Wel geeft hij een lange speech over hoe verkeerd de vorige beslissingen van de Eurogroep over Griekenland waren en hij stelt vijf voorwaarden over hoe het verder moet.

- Drie op de tien hervormingen uit het Griekse reddingsplan moeten verdwijnen.

- De Troijka, het driespan van Europese Commissie, Europese Centrale Bank en IMF die al jaren controleert of de Grieken hun hervormingsbeloftes nakomen, moet verdwijnen. De troijka is een symbool van nationale vernedering geworden.

- De Griekse regering krijgt toelating om minder te besparen.

- De schuldenlast moet dalen. Griekenland wil bijvoorbeeld dat het alleen rente betaalt als de economie groeit.

- En Athene zit in geldnood en wil een bruglening om de komende maanden door te komen.

Varoufakis kan zich gesteund voelen door het thuisfront. Terwijl in Brussel de vergadering bezig is, stroomt het plein voor het parlement – dat van de boekhandel – vol met Grieken die hun kersverse regering een hart onder de riem steken. ‘All we are saying, is give Greece a chance’, staat er op spandoeken. In peilingen krijgt de kersverse regering de steun van acht op de tien Grieken.

Maar in Brussel krijgt Griekenland niet de kansen waarop het hoopt. Na een uur of vijf vergaderen komt stilaan een tekst op tafel waarin werd gesproken over een ‘mogelijke verlenging van het reddingsprogramma’. Dat zinnetje gaat echter recht in tegen de speech van Tsipras in zijn parlement, waarin hij zei het reddingsplan niet te verlengen, omdat het reddingsplan 'zichzelf heeft uitgewist'.

Varoufakis vraagt de vergadering daarom als toegift ook in de tekst te zetten dat het lopende reddingsprogramma nog kan worden ‘geamendeerd’, rekening houdend met de Griekse plannen. Daarop schiet de Duitse minister van Financiën, Wolfgang Schäuble, uit zijn krammen. Hij krijgt zijn zin. Het zinnetje verdwijnt, waarna hij het Lex Building verlaat. Er staat nu gewoon in de tekst dat Athene misschien het vermaledijde reddingsplan tijdelijk zal verlengen.

Wolfgang Schäuble en Yanis Varoufakis

Hoewel de vergadering eigenlijk afgelopen is, besluit Varoufakis toch nog eens naar Athene te bellen. Daar blijkt net al een persbericht te zijn uitgestuurd waarin de Griekse regering zegt niet akkoord te gaan met de conclusies van de eurogroep. Varoufakis zit vast. Hij telefoneert een half uur – Schäuble is al lang weg – en zegt daarna niet meer akkoord te kunnen gaan met de slotconclusie. Jeroen Dijsselbloem - de Nederlandse minister van Financiën die de Eurogroepvergadering voorzit - kan geen kant meer uit. Sommige ministers van Financiën zijn al weg, dus hij kan de vergadering niet heropenen.

Een ruzie over een woord lijkt onnozel, maar het gaat naar de kern van de zaak. De regering-Tsipras wil de spelregels van de euro veranderen. Ze wil daarom geen verantwoordelijkheid opnemen voor wat vorige Griekse regeringen zijn overeengekomen over het reddingsprogramma, de er aan verbonden hervormingen en de Troijka die de hervormingen controleert. En omdat ze de spelregels niet aanvaarden, is zelfs een tijdelijke verlenging van het reddingsprogramma voor hen onverteerbaar.

De andere achtien eurolanden vinden dat Griekenland niet zomaar op zijn eentje de spelregels kan veranderen, zeker niet voor een reddingsprogramma dat nog niet officieel is afgerond. Ieder land heeft wel zijn reden om strikt te zijn. Slovakije, Bulgarije en de Baltische staten zijn - qua bbp per capita - armer dan Griekenland. De Duitse, Nederlandse, Oostenrijkse en Finse regering moeten voor iedere verandering aan het Griekse reddingsplan in hun parlement groen licht krijgen. En de regeringen van Spanje, Ierland en Portugal willen niet hoeven uitleggen dat al de besparingen die ze hebben gedaan te vermijden waren, omdat het blijkbaar ook mogelijk was het been stijf te houden en de spelregels te veranderen. Later, in maart, zal Tsipras zelfs nog publiekelijk uitvallen tegen die ‘as van machten geleid door Spanje en Portugal’.

Varoufakis belt uiteindelijk nog een uur met Athene, maar het is allemaal tevergeefs. Iets na middernacht trekt, een zichtbaar geïrriteerde Dijsselbloem dan toch naar de briefing room, geflankeerd door IMF-topvrouw Christine Lagarde en Europees Commissaris Pierre Moscovici. Hij meldt dat er niets te melden valt:

‘Er zijn geen echte conclusies die ik met jullie kan delen’, zegt Dijsselbloem. ‘Je zal samen met ons wat langer geduld moeten hebben. Maandag praten we voort. En dat is eigenlijk het enige wat ik te vertellen heb’. Het is wellicht de eerste keer ooit dat een vergadering van de Eurogroep zo lastig loopt dat ze het zelfs niet eens worden over een weinig zeggende slotverklaring.

‘Er is niets beslist’, zegt ook Van Overtveldt wanneer hij op dat moment – het is dan al na middernacht - het gebouw verlaat. ‘Het gaat zeer moeilijk’.

Eerste Europese top - Donderdag 12 februari

‘We zeiden hallo’

Daags nadien, in het ondertussen veilig verklaarde Justus Lipsius-gebouw, ontmoet de Griekse premier Alexis Tsipras voor het eerst de Duitse bondskanselier Angela Merkel. Hoe liep dat? ‘We zeiden hallo, op een vriendelijke manier’, zegt Merkel achteraf. ‘Ik feliciteerde hem met zijn verkiezingsoverwinning en de start van de regering.’

Dat vriendelijk gesprek levert een kleine stap vooruit op. De Grieken en de andere Europeanen raken het namelijk eens over een kleine tekst. Daarin wordt niet langer gesproken over de Troijka, maar over ‘de instellingen’. Het tijdperk van de Troijka is voorbij, zegt een trotse Tsipras achteraf op zijn persconferentie. Trots tweet hij een foto van de 28 Europese staatshoofden en regeringsleiders, met de mededeling dat voor het eerst links vertegenwoordigd is op een Europese top. Voor alle duidelijkheid: in de visie van Tsipras zijn socialisten niet links genoeg, dus zij tellen niet mee.

'De instellingen'. Opnieuw lijkt het een onnozel woordspelletje, maar het is voldoende om te verhinderen dat de onderhandelingsmachine compleet stil valt. Want de mensen van de ‘instellingen’ blijven wel werken, en zullen in kaart brengen waar de overeenkomsten liggen tussen de Griekse plannen en die van de andere achtien eurolanden. Het moet toelaten wat tijd te kopen en de twee partijen wat dichter tot elkaar te brengen. Met het rapport van de technici in de hand, zullen de ministers van Financiën vier dagen later – zestien februari – opnieuw vergaderen in het troosteloze Justus Lipsius-gebouw.

Er is trouwens een reden waarom Merkel, Hollande en de andere EU-regeringsleiders en -staatshoofden de Griekse kwestie voortdurend terug op het bord van hun ministers van Financiën leggen. Als de discussie tussen Tsipras, Merkel of Hollande zou ontsporen en op gescheld – of nog erger: een officiële stemming – zou eindigen, zitten de gesprekken helemaal vast. Als er een scheldpartij losbarst tussen de ministers van Financiën, kunnen hun regeringsleiders hen daarna wél tot de orde roepen. Zo loopt het ook voortdurend: Merkel zalft, terwijl Schäuble slaat. Tsipras heelt, waar Varoufakis brokken maakt. Zelfs in België is premier Charles Michel milder in zijn toon en Johan Van Overtveldt cassanter.

Tweede Eurogroep - Maandag 16 februari

‘Die gelekte tekst is nooit op tafel gekomen’

Het mag niet baten. Op maandag zestien februari wagen de ministers van Financiën in de eurogroep opnieuw hun kans en meteen loopt het weer verkeerd. In het weekend heeft de Europese Commissie – met name de Fransman Pierrre Moscovici – proberen te bemiddelen tussen de Grieken en de andere eurolanden. Verschillende voorstellen worden uitgewisseld. Varoufakis kan zich wel vinden in één van die plannen. In het vliegtuig naar Brussel brieft hij al enkele Griekse journalisten van dat compromis.

Vlak voor de eurogroep start in Brussel, zit Varoufakis nog even samen met Jeroen Dijsselbloem en Moscovici en legt hij het compromis op tafel. Dijsselbloem valt uit de lucht. Hij heeft de tekst nooit gezien en kan er niet mee leven. Hij doet een tegenvoorstel, waar Varoufakis dan weer niet mee kan leven.

Dijsselbloem vertelt achteraf dat het gesprek met Varoufakis zo ontnuchterend slecht was dat nog voor de Eurogroep zelf begonnen was, hij al had besloten de discussie over Griekenland kort te houden. Het heeft toch geen zin. De vergadering start daarom met enkele andere agendapunten – over Portugal en Spanje – maar zonder Varoufakis. Niemand weet waar hij is. Een half uur later komt hij plots toch binnen, met een cameraman in zijn kielzog. Dijsselbloem moet tussenbeide komen en gooit de cameraman buiten. De Griekse kwestie is op dat moment nog altijd niet besproken op de Eurogroep-vergadering.

Maar dan gebeurt iets in de perszaal beneden. Iemand van de Griekse delegatie lekt het voor de Grieken onverteerbare tegenvoorstel dat Dijsselbloem die middag heeft gedaan. Nu is het aan de ministers van Financiën in de vergadering om verbaasd te reageren, omdat ze die tekst nog niet eens gezien hebben, laat staan bediscussieerd. En dat gebeurt ook niet. ‘Die gelekte tekst is nooit besproken op de eurogroep’, zegt Van Overtveldt achteraf.

Vanwaar die surrealistische taferelen? ‘In politiek gaat het allemaal over hoe je de dingen uitlegt en wie het eerst de uitleg doet’, vertelt Dijsselbloem achteraf aan Financial Times over die vergadering. ‘Maar als je in zo’n delicate situatie zit waar je eerst het vertrouwen moet herstellen, en terwijl je dat doet wandel je de perszaal in met de boodschap: ‘kijk, deze jongens kan je niet vertrouwen. Kijk wat ze ons door de strot probeerden te rammen.’ Dat hielp niet. Er waren een paar momenten die echt niet hielpen de laatste weken en dit was er zeker een van.’

Het maakt de sfeer er niet beter op. Christine Lagarde leest Varoufakis de levieten. Nadat Wolfgang Schäuble het woord heeft genomen, neemt de Griekse vice-premier Yannis Dragasakis – die ook op de vergadering was – ostentatief zijn koffertje op en vertrekt.

En weer zit het vast, maar nu wacht Dijsselbloem niet af. Hij verhoogt de druk op Athene. ‘Er was een heel sterke overtuiging in de hele Eurogroep dat de volgende stap moet komen van de Griekse regering. Zij moeten weten of ze verlenging vragen van hun reddingsplan.’ Ik denk dat we nog een week hebben, besluit Dijsselbloem, want Finland staat vlak voor verkiezingen. En voor het parlement er ontbonden wordt, moet een eventuele Griekenland-deal er nog passeren.

Na de Eurogroep haalt Varoufakis voor de camera’s hard uit naar Dijsselbloem. Hij zegt dat hij voor de bijeenkomst een deal had en klaar was om die ter plekke te ondertekenen, maar dat Dijsselbloem daarop de tekst weer introk. En hij legt uit dat hij nog altijd de opdracht heeft de logica van de eurozone te veranderen. ‘Dat is waarom we verkozen zijn,’ zei hij.

Derde Eurogroep - Vrijdag 20 februari

‘Ik denk dat de verkeerde brief is verstuurd’

Dijsselbloem heeft het duidelijk gehad met Varoufakis en onderhandelt voortaan telefonisch met de Griekse premier Alexis Tsipras zelf. Dat lukt. Hij krijgt hem al snel zo ver dat hij inziet dat Athene echt eerst officieel een verlenging van het reddingsprogramma moet vragen. Er wordt over en weer gemaild over wat er precies in de aanvraag moet staan. Woensdag, twee dagen na de mislukte Eurogroep, hebben ze een akkoord. Tsipras zal donderdag de officiële aanvraag sturen, waarna Dijsselbloem daags daarna de ministers van Financiën weer zal bijeen roepen.

Als Dijsselbloem donderdag de officiële brief ziet, valt hij opnieuw van zijn stoel. Op drie cruciale punten is de tekst weer bijzonder vaag geworden. In Berlijn is de brief ook aangekomen en het antwoord van Wolfgang Schäuble komt onmiddellijk: Nein. Schäuble schiet publiekelijk het Griekse voorstel af.

Dijsselbloem belt daarop Tsipras en zegt dat hij niet weet wat er is gebeurd, maar dat de verkeerde brief is verzonden. Tsipras reageerde verbaasd, zegt Dijsselbloem over dat telefoontje in Financial Times. ‘Hoe kan dit?’ Tsipras controleerde daarop de brief en constateerde dat iemand de tekst had veranderd. Ze besluiten het zo te laten en op de volgende Eurogroep-vergadering de scheve situatie recht te trekken.

En daar gaan ze dan, voor de derde keer. Dijsselbloem besluit opnieuw de vergadering voor te bereiden met Tsipras en met Schäuble. Hij waakt er daarbij over dat hij in nauw contact blijft met Moscovici, Mario Draghi en Christine Lagarde. Zij vertegenwoordigen namelijk de drie ‘instellingen’, de vroegere Troijka.

Smash Troika

Er is een reden waarom die Troijka aan boord moet blijven. Vijf jaar eurocrisis hebben het vertrouwen tussen de Grieken en de anderen naar een dieptepunt geleid. Niemand gelooft hun beloftes nog, blijkt uit vele tussenkomsten in de vergaderingen van de Eurogroep. Slechts één ding kan het vertrouwen weer doen terug keren: betrouwbare cijfers, gecheckt en gedubbelcheckt door experts van de ECB, de Commissie en het IMF in Athene. Het IMF, de ECB en de EU zijn namelijk degenen die de redding van Griekenland hebben betaald.

Het duurt opnieuw lang, maar het lukt. Er komt een akkoord uit de bus, waarbij de Grieken zwaar door de knieën moeten gaan. Want laat ons even terug grijpen naar de vijf eisen die Varoufakis op de allereerste vergadering stelde.

- Verdwijnen drie op de tien hervormingen uit het Griekse reddingsplan? Dat mag, maar alleen als de achtien andere eurolanden er mee akkoord gaan. Ze vragen daarom een lijst.

- Verdwijnt de Troijka? De Troijka heet nu ‘de instellingen’, maar blijft zijn werk doen/span>. Al snel wordt in de wandelgangen van de Europese instellingen gesproken over TIFKAT – The Institutions Formarly Known As The Troijka.

- Mag de Griekse regering minder besparen? Dat mag, omdat de eurolanden toestaan het budgettaire doel – in termen van te behalen begrotingsoverschot – mag dalen in 2015. Maar met hoeveel is niet beslist.

- Kan de schuldenlast dalen? Neen.

- Krijgt Athene een bruglening om de komende maanden door te komen? Neen. Er vloeit geen euro extra naar Athene.

En vooral: De Grieken, die geen verlenging wilden van het vermaledijde reddingsprogramma, hebben er één gevraagd én gekregen. Voor vier maanden.

Wie die vrijdagavond echter denkt een verslagen Yanis Varoufakis te zien, zit er lelijk naast. Eindelijk kan Griekenland de bladzijde omslaan en zijn verhaal schrijven, zegt hij triomfantelijk. En de Troijka, gedefinieerd als ‘experts die in Athene landen om in onze ministeries een beleid op te dringen dat ons nog dieper in recessie duwt’, is geschiedenis, zegt Varoufakis.

We hebben wat ademruimte gekregen, maar niets meer dan dat, vat enkele dagen later de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Walter Steinmeier het samen in het boulevardblad Bild.

Al blijft het zelfs voor Nobelprijswinnaars Economie ingewikkeld om te begrijpen wat er nu precies is afgesproken.

Mario Draghi

Tweede bedrijf – De hefboom van Archimedes

Hoe de Europese Centrale Bank Athene een van de belangrijkste wapens uit handen nam.

Een van de belangrijkste beslissingen die het verloop van de Griekse crisis zouden bepalen, wordt een week voor de Griekse verkiezingen genomen. Plaats van gebeuren: Frankfurt. In de hoofdrol: een Italiaan. Half januari maakt Mario Draghi, voorzitter van de Europese Centrale Bank, namelijk bekend dat hij het grootste reddingsplan uit de Europese geschiedenis zou lanceren: de ECB maakt zich op om voor 1.140 miljard euro aan overheidsobligaties op te kopen, zodat overheden zich makkelijker kunnen financieren en de economie op dreef kunnen trekken. Economen noemen dat plan Quantitative Easing. Anderen noemen het gewoon de ‘bazooka’ van Draghi.

De bazooka schiet alle argwaan en ongerustheid over overheidsschulden omver. De rente op Portugese en Ierse staatsobligaties op tien jaar stond in de paniek van de eurocrisis op veertien procent. Nu daalt de rente in beide gevallen naar minder dan één procent. De Spaanse regering, die in het heetst van de crisis de rente naar 8 procent zag stijgen, financiert zich nu ook aan 1 procent.

Melvin Krauss, een expert in het beleid van centrale banken, zegt dat de ECB via haar bazooka ook het belangrijkste wapen uit de handen van de Griekse regering heeft geschoten. Tijdens de vorige Griekenland-crisissen vreesden de Europese leiders namelijk ‘financiële besmetting’. En terecht. Nadat de Griekse rente omhoog schoot tot onbetaalbare niveaus, steeg ook de rente in Ierland, Portugal en Spanje de hoogte in.

De Griekse wiskundige Archimedes zei ooit dat hij de wereld kon optillen, als hij maar een vast punt had en een hefboom die groot genoeg was. Dat vast punt was in de eerste twee reddingsplannen Athene. De hefboom was de vrees dat andere delen van de eurozone ook in de problemen zouden komen. Maar nu gebeurt er niets. Hoe groter de Griekse geldproblemen, hoe makkelijker andere EU-landen geld kunnen lenen. De ECB drukt namelijk meer dan 1.140 miljard euro geld bij voor die overheidsleningen. De hefboom is verdwenen.

Grieken halen geld af

Meer zelfs. Enkele dagen na de verkiezingsoverwinning van Syriza schroeft de ECB de duimschroeven nog wat meer aan. Ze weigert voortaan Griekse staatsobligaties te aanvaarden als onderpand. Dat is niet onbelangrijk. Als banken in de eurozone op het einde van de dag te weinig cash binnen hebben gekregen om leningen en andere verplichtingen uit te betalen, kunnen ze goedkoop het nodige lenen bij de ECB. Maar die vraagt daarvoor wel een veilig onderpand: staatsobligaties. De ECB acht het echter niet meer zo evident dat de Griekse regering de komende jaren wel haar leningen nog kan afbetalen en vindt het geen veilige belegging meer. Ze weigert dus Griekse staatsobligaties als onderpand.

Voor de Griekse banken is dat een kleine ramp, omdat almaar meer Griekse gezinnen en bedrijven hun spaargeld van de bank halen. Op vier maanden tijd halen de Grieken 30 miljard euro van hun bankrekening, waardoor de spaardeposito's dalen naar het laagste niveau in tien jaar. Sinds 2009 hebben de Grieken meer dan honderd miljard euro van hun rekening gehaald, uit vrees dat de bank zal omvallen.

Zonder cash van de Grieken en zonder toegang tot de ECB, rest de Griekse banken nog één noodlijn: hun eigen nationale bank. Daar kunnen ze aan vrij dure tarieven lenen. ELA, heet het noodprogramma, of Emergency Liquidity Assistance. Maar opnieuw heeft de ECB vanuit Frankfurt de touwtjes in handen: banken die ten dode zijn opgeschreven mogen immers niet kunstmatig in leven worden gehouden. ELA dient om gezonde banken over een tijdelijk dipje te helpen.

En dus staat de ECB voor de Griekse banken maar mondjesmaat ELA-noodleningen toe. De Griekse premier Alexis Tsipras is daar kwaad over, blijkt uit brieven aan Angela Merkel, maar het antwoord van de ECB is altijd technocratisch onderkoeld: ‘We’re a rules based organisation.’ Vrij vertaald: We volgen de regels die politici hebben geschreven. We veranderen ze niet.

Mario Draghi

En de ECB heeft Griekenland ook op een derde manier in de tang. De Griekse regering is namelijk afgesloten van de internationale financiële markten. Dat is net de reden waarom ze moest worden gered. Toch beschikt ze over nog wegen om wat geld te lenen. Ze kan schatkistcertificaten uitgeven die na drie maanden moeten worden afbetaald. Ze doet dat ook en bijna alleen de Griekse banken kopen die certificaten, in het jargon ook bekend als Treasury Bills of T-bills.

De ECB-economen vrezen echter dat de Griekse regering schatkistcertificaten uitgeeft, de al wankele Griekse banken de arm omwringt om er op in te tekenen, waarna de Griekse banken het geld gaan zoeken bij ELA-noodleningen van de Griekse nationale bank. Dat komt er op neer dat de nationale bank via een omweg geld bijdrukt om de rekeningen van de overheid te betalen en dat kan niet volgens de Europese verdragen.

De ECB heeft daarom ook een limiet op de schatkistcertificaten gezet. De Griekse regering mag er sinds 18 februari geen extra uitgeven. Dat is de dag waarop ze per brief een verlenging van het reddingsprogramma aanvroeg. Om de drie maanden mag ze de aflopende schatkistcertificaten terug in de markt zetten, maar ze mag per saldo geen extra geld ophalen.

En zo begint het plaatje voor zich stilaan te vormen. De Grieken halen geld van de rekening en de banken kunnen niet meer terecht bij de centrale banken. De banken kunnen dus ook niet meer de regering financieren. Er rest de Griekse regering nog één uitweg om geld binnen te krijgen: meer belastingen innen. Maar ook dat loopt verkeerd omdat de radicaal-linkse partij Syriza heeft beloofd soepeler te zijn op belastingen. Ze speelt met het idee om achterstallige belastingen in schijven af te laten betalen en meer Grieken met een laag inkomen vrij te stellen van belastingen. Financieel bekeken is het resultaat een catastrofe: alleen al in januari stromen er een miljard euro minder belastingen binnen dan verwacht.

Mistig

Al sinds eind januari is het een vraag die dagelijks de Griekse gesprekken doorkruist: hoe lang heeft de regering in Athene nog geld? Het enige wat in dat plaatje duidelijk is, is wanneer het IMF of de ECB geld van een lening terug moet zien. Maar voor de rest blijft het beeld mistig. Zelfs Eurogroep-voorzitter Jeroen Dijsselbloem zegt enkele keren dat hij bezorgd is, maar dat hij geen zicht heeft op de kas in Athene. Nu en dan duiken ook verhalen op dat pensioenkassen of de spaarrekeningen van Griekse overheidsbedrijven worden geplunderd om de belangrijkste uitgaven te kunnen doen. In april vaardigt de regering zelfs een besluit uit dat 1500 lokale besturen, agentschappen en staatsbedrijven verplicht de cash van hun rekening op die van de centrale overheid in Athene te storten. In mei krijgen ook ambassades en consulaten in het buitenland het bericht dat ze cash moeten storten. Een reserverekening bij het IMF wordt in mei zelfs geplunderd om het IMF te betalen.

De andere eurolanden gebruiken die aanslepende geldnood om de druk op Athene hoog te houden. Zij kunnen namelijk makkelijk het probleem tijdelijk oplossen door nog 7,2 miljard euro aan niet-uitbetaalde steun uit het lopende reddingsplan uit te keren. Maar omdat ze geen geld in een bodemloze put willen storten, eisen ze daarvoor eerst hervormingen in Athene die het land weer economisch gezond maken. En die wil de regering-Tsipras niet doen.

Het is spelletje blufpoker op hoog niveau. En om die reden hoeft het niet te verwonderen dat het scenario van een grexit nu en dan de kop opsteekt. Omdat zowel de Griekse als de andere eurolanden niet willen dat Athene de euro verlaat, ontstaat zelfs een nieuw woord: een grexident. Een ongeluk waarbij de Griekse regeringen rekeningen niet betaald krijgt en ongewild uit de euro tuimelt.

Euro

Maar wat opvalt: heel wat ministers van Financiën vinden zo’n grexit niet het einde van de wereld. Johan Van Overtveldt zegt dat met zoveel woorden al begin februari. Later die maand wordt in Brussel gefluisterd dat sommigen in de entourage van Schäuble zelfs aansturen op een grexit. Of het zo hard wordt gespeeld is onduidelijk, maar in elk geval is bij sommige ministers van Financiën een grexit een scenario dat openlijk wordt ingecalculeerd. Het leert nog eens hoe de Griekse regering de hefboom kwijt raakt om de regels van de euro te veranderen.

Alhoewel. Een van de weinigen die tegengas geeft tegen dat idee, is Luuk Van Middelaar, van 2009 tot 2014 de speechschrijver van de voorzitter van de Europese Raad, Herman Van Rompuy. ‘Je hoorde stemmen verkondigen dat een grexit beheersbaar is, dat het risico op een grote financiële en economische besmetting ingedijkt is. Vanuit welke hoek kwamen die sussende berichten? Vanuit de ministeries van Financiën. Maar de premiers zelf hoor je dat niet zeggen, omdat ze beseffen hoeveel meer er op het spel staat. Iemand als Angela Merkel heeft daar al veel politiek krediet in geïnvesteerd. Ze redeneert niet enkel economisch maar weet heel goed wat de politieke risico's van een grexit zijn: groeiende armoede in Griekenland, instabiliteit in de hele Balkan, een ondermijning van het Europese project en dus de Frans-Duitse as, een enorme boost voor de anti-Europese bewegingen in andere landen, en de doodslag voor het imago en het gewicht van Europa in de rest van de wereld.'

Als de Grieken de andere eurolanden dus toch nerveus willen maken, moeten ze flirten met dat geopolitieke doemscenario. En dat doen ze ook. Ze halen de banden aan met Rusland, dat na de annexatie van de Krim in conflict ligt met de Europese Unie. De Russen flirten met plezier mee, in de hoop de EU te verdelen. De eerste diplomaat die Tsipras enkele uren na zijn verkiezingsoverwinning feliciteert is de Russische ambassadeur in Athene. Enkele dagen later bellen Tsipras en Vladimir Poetin met elkaar. Op 11 februari gaat de Griekse minister van Buitenlandse Zaken al op bezoek naar Moskou, waar zijn ambtsgenoot Sergei Lavrov laat vallen dat als Athene geld nodig heeft, hij dat zal bekijken.

Tsipras in Rusland

Ook Tsipras stelt zich publiekelijk vrij mild op naar Moskou. ‘Een economische oorlog met Rusland levert niets op’, zegt hij op 18 februari in een interview met het Duitse blad Stern. Volgens hem zijn de EU-sancties tegen hooggeplaatste Russen hypocriet. ‘Als je Rusland wil bestraffen, moet je ook alle landen straffen waar de Russische miljardairs hun vermogen geparkeerd hebben.’ Hij legde ook uit dat Griekenland lijdt onder de EU-sancties tegen Moskou, omdat ook Russische toeristen in Griekenland wegblijven.

Het Griekenland van de regering-Tsipras heeft op twee manieren banden met Rusland: het communisme en de orthodoxe kerk. Het eerste wat Tsipras doet na zijn verkiezingsoverwinning is rozen neerleggen op een grafmonument van door nazi’s vermoorde communisten. En de band tussen politiek en kerk is sterk in Athene: de nieuwe parlementsleden leggen in het halfrond de eed af in handen van de aartsbisschop. Toch levert de lokroep van de Russische sirenen niets financieels op. De naar geld zoekende Griekse regering krijgt ook uit Moskou geen centen. En de hefboom die ze zocht in Rusland, vindt ze ook al niet.

En dus staan de Grieken eigenlijk nog nergens. In een debat in het parlement vat voormalig premier Antonis Samaras het op 30 maart vlijmscherp samen. ‘U wilde geld zonder voorwaarden’, bijt hij Tsipras toe. ‘In de plaats kreeg u voorwaarden zonder geld.’

Al klopt zelfs dat niet helemaal. Week na week verhoogde in april en mei de Europese Centrale Bank het plafond voor de ELA-noodfinanciering, tot meer dan 80 miljard euro. Ondertussen bleven ook de Grieken het geld van hun spaarrekening halen. De ECB hield op die manier de Griekse banken levend. Het leert hoe groot het dilemma van de ECB-bankiers werd. De ECB mag geen politieke beslissing nemen, maar door haar regels strikt toe te passen zou ze de Griekse banken richting faillissement drijven en zo de Grexit op gang brengen. Die beslissing is politiek zo belangrijk dat de bankiers er voor kozen hun regels soepel te interpreteren en de levenslijn voor de Griekse banken almaar te verlengen. Op den duur kreeg Bundesbankvoorzitter Jens Weidmann het er danig van op de heupen. Want terwijl de ECB almaar soepeler omsprong met de noodkredieten, bleef ze maar wachten op de politieke deal die het Griekse probleem ten gronde moest oplossen: hervormingen die de Griekse overheid en economie weer gezond maken, zodat Athene op den duur weer zelf geld kan lenen op de Griekse markten. Maar die deal kwam er maar niet.

Betoging

Derde bedrijf – De werken van Hercules

Hoe de Griekse regering worstelt met hervormingen die zowel voor de Grieken als voor de andere Europeanen door de beugel kunnen

Er is een reden waarom de Troijka in Griekenland zo gehaat is. Tussen 2010 en 2012 werd twaalf keer in de pensioenen gesnoeid, legt de Griekse journalist Yanis Palaiologos uit in zijn boek ‘The 13th Labour of Hercules’. Voortdurende BTW-verhogingen duwden de consumptietaks naar de op een na hoogste van de EU. Belastingverhogingen op energie maakten Griekenland van een van de goedkoopste energie-landen naar de op twee na duurste in Europa.

Er is ook een reden waarom Syriza de klassieke machtspartijen – het socialistische Pasok en het conservatieve Nieuwe Democratie – van de macht stootte. Jarenlang waren ze in de greep van dokters, advocaten, bureaucraten, vakbondslui, media-leiders en andere groepen die hun belangen met verve verdedigen en die in Griekenland sinds 2009 vikings worden genoemd. De liberale politicus Stefanos Manos schreef in 2010 in de krant Kathimerini dat 7,3 procent van de Griekse gepensioneerden jaarlijks met de helft van het pensioengeld weglopen. En vaak bleken die groepen machtig genoeg om ook de voorbije jaren te verhinderen dat vooral op hun pensioen werd ingegrepen.

De vraag hoe Griekenland moet hervormen gaat daarom naar de kern van de zaak. De Griekse overheid liet de voorbije decennia grote steken vallen – er is bijvoorbeeld nog altijd geen kadaster. Tegelijk zette de Troijka grote druk om toch te hervormen, zonder rekening te houden met de impact van de Vikings, waardoor het resultaat nog lelijker en de Troijka nog gehater werd. En soms verwachtte ze gewoon te veel: in volle recessie overheidsbedrijven verkopen is gewoon lastig, omdat kopers zicht willen hebben op toekomstige omzetgroei.

Betoging tegen besparingen

Het is niet overdreven om die hervorming van de Griekse economie en overheid een dertiende werk van Hercules te noemen. Iedereen wist hoe moeilijk het ging worden. Premier Tsipras maakte van bij zijn aantreden duidelijk dat de BTW niet nog eens kon stijgen en dat de pensioenen niet nog eens konden dalen. Hij had in de verkiezingscampagne ook van leer getrokken tegen een taks op tweede verblijven.

Maar in eigen rangen krijgt Tsipras vooral het het signaal dat hij niet links genoeg is. De 63-jarige Panagiotis Lafazanis, communist en minister van Energie, Milieu en ‘Productieve Reconstructie’, riep die dag in een toespraak op om de nationale scheepsindustrie opnieuw op te richten, de lonen te laten stijgen en de vakbondsrechten te verbeteren, de geplande privatiseringen te stoppen en de al besliste terug te draaien, en de overheid meer grip te geven op de olie-industrie en de onafhankelijke energie-regulator. Het was geen doordeweekse speech van een minister, zegt Yanis Palaiologos. Het was een speech van een communistisch partijleider.

Vierde (telefonische ) eurogroep - maandag 23 februari

De eerste hervormingslijst

Eindelijk kunnen we ons eigen verhaal schrijven, zegt Varoufakis in Brussel die 20ste februari, maar enkele dagen blijkt hoe beperkt dat verhaal is. Maandag 23 februari, vlak voor middernacht, mailt hij een lijst met 64 hervormingsvoorstellen naar Jeroen Dijsselbloem. Hij belooft beter te vechten tegen BTW-fraude, minimumlonen alleen maar te verhogen als de andere EU-landen akkoord gaan, geen enkele privatisering terug te draaien en geen armoedebeleid te voeren dat extra geld kost. ‘Hier haal je makkelijk een meerderheid mee in de verkiezingen’, tweet een Griekse politiek journalist. ‘Ten minste als je een conservatieve partij bent.’

Hoewel de lijst pijnlijk leest voor een Griekse radicaal-linkse partij, is de reactie niet mild. In een brief aan Dijsselbloem zegt IMF-topvrouw Christine Lagarde sceptisch te zijn over wat Varoufakis voorstelt. Ze maakt duidelijk dat de grote lijnen die hij trekt onvoldoende zijn om tot een akkoord te komen. Er staan bijvoorbeeld geen cijfers in. Ook de manier waarop de plannen zullen worden uitgevoerd en de garantie dat ze effectief inkomsten zullen genereren, blijft onduidelijk. De lijst volstaat niet om het vertrouwen tussen Griekenland en de rest van de eurozone te herstellen.

Christine Lagarde

Helaas begint Varoufakis dan aan een reeks interviews waarin hij dat vertrouwen compleet onderuit haalt. Op 26 februari zegt hij op de Griekse radio dat het de laatste keer is dat de mensen van de Troijka in Athene zijn geweest, dat de BTW niet zal stijgen, dat het pas verlengde reddingsplan – het Memorandum – niet meer bestaat en dat Griekenland in de eurogroep nu ook veel medestanders heeft gekregen.

Een dag later zegt hij ‘zeer trots te zijn op de vaagheid’ van het akkoord van 20 februari. ‘Ik gebruik de term creatieve vaagheid’, zegt Varoufakis. ‘Ik wil de eerste minister van Financiën worden die nooit cijfers geeft, tenzij hij helemaal zeker is dat hij ze kan bereiken.’ Voor een eurogroep die net aandringt op meer details is dat niet de boodschap die ze willen horen. Tsipras grijpt uiteindelijk in en vraagt Varoufakis minder interviews te geven. We hebben ‘minder woorden en meer daden’ nodig, zegt Tsipras daarover aan Der Spiegel.

Tegelijk heeft de Griekse regering voor velen in Athene al te veel pijnlijke details gegeven. ‘Ik verontschuldig me alvast omdat ik deelnam aan deze illusie’, zegt de 92-jarige Manolis Glezos eind februari. ‘Het is aan de kiezers en sympathisanten om uit te maken of ze deze situatie accepteren.’ Glezos is niet de eerste de beste. Als jonge snaak klom hij op het Parthenon in Athene om er de nazi-vlag weg te nemen. Hij zetelt voor Syriza in het Europees parlement, dankzij een monsterscore in de verkiezingen, en geniet een haast mythische status in Griekenland.

Vijfde Eurogroep - Maandag 9 maart

De tweede lijst met hervormingen

Het blijft dus schipperen voor Varoufakis. Hoe meer details hij geeft, hoe harder de kritiek in Athene. Hoe minder, hoe harder de kritiek van Lagarde, Dijsselbloem, Schäuble en de anderen. De poging om die gordiaanse knoop door te hakken, levert spitsvondige voorstellen op. In een brief aan de eurogroep stelt Varoufakis begin maart een tweede lijst met hervormingen voor, die al meer gedetailleerd zijn. Daarin stelt hij voor BTW-fraude te bestrijden door toeristen in te schakelen.

Varoufakis legt in de brief uit dat mensen een korte opleiding wil geven en ze daarna undercover als klant laten controleren of winkeliers wel BTW aanrekenen. Ze krijgen een opdracht van twee maanden, zonder vooruitzicht op aanwerving daarna, en dragen verborgen audio- en video-apparatuur. Ze kunnen geen controles uitoefenen, maar hun opnames kunnen worden gebruikt in de rechtbank. De recruten kunnen studenten, huisvrouwen of toeristen zijn en zullen per uur worden betaald.

Als dat al surrealistisch klinkt, zijn ook de cijfers in de brief van Varoufakis dat. Hij legt uit dat de Grieken nog voor 76 miljard euro achterstallige belastingen moeten betalen. Stel dat ze dat doen, zou dat de Griekse staatsschuld naar 118 procent van het bbp zakken. Dat zou beter zijn dan Italië of Portugal. België zit op 106 procent.

Maar alles ophalen is een illusie, omdat het gerecht traag werkt en sommige Grieken ook geen geld meer hebben of bedrijven failliet zijn. Varoufakis denkt dat hij van de 76 miljard euro nog te betalen belastingen nog 8,9 miljard kan ophalen.

Het gedoe met de lijst enerveert de andere eurolanden. ‘We verliezen te veel tijd’, zegt Jeroen Dijsselbloem wanneer de ministers van Financiën op 9 maart weer bijeenkomen.

Ze komen overeen dat er dringend meer duidelijkheid over de te vage hervormings­plannen van de Griekse regering moet komen. Om die reden moet de Troijka weer aan de slag, al mag het om geen olie op het vuur te gieten niet meer zo worden genoemd. Voortaan gaat het om ‘technici van de instellingen’, die in Brussel zullen vergaderen maar af en toe naar Athene zullen gaan om data en feiten te controleren. De Griekse regering verwoordt het al snel handig als ‘the Brussels Group’, om elke link naar Athene weg te moffelen, alsook elke suggestie dat Athene nog altijd de vernedering van buitenlands toezicht moet ondergaan.

Maar welke naam je het kind ook geeft, feit is dat experten opnieuw naar Athene kunnen om feiten te checken, zodat ten minste daarover het vertrouwen kan groeien en het gesprek echt kan starten. Het is de eerste stap om het gebroken vertrouwen te herstellen.

Mentioning the war

Uitgerekend op dat moment vindt de Griekse regering het nodig om hun grootste schuldeiser, de Duitse regering, nog eens de kast op te jagen door te beginnen over de Tweede Wereldoorlog. Helemaal uit de lucht vallen komt het niet. Het eerste wat Tsipras na zijn eedaflegging als premier had gedaan, was rozen gaan neerleggen aan een monument waar 200 door nazi’s geëxecuteerde communisten worden herdacht. En begin februari was al een pijnlijke Nazi-cartoon over Wolfgang Schäuble verschenen. Niet zomaar in een Griekse krant, maar in het partijblad van Syriza.

Maar nu wordt het officieel en serieus. In een speech voor het parlement speecht Tsipras over schadevergoedingen die de Duitse regering nog altijd moet betalen voor de verwoestingen die de nazi’s in de Tweede Wereldoorlog aanrichtten. De toespraak is geen alleenstaand feit: Tsipras spreekt bij de opening van een parlementaire commissie die de opdracht heeft werk te maken van die schadeclaims.

In zijn speech draait hij de vernederende situatie waarin de Griekse regering is beland op zijn kop. Hij maakt van Duitsland de schuldenaar. Hij zegt dat Griekenland zijn internationale verplichtingen zal nakomen, maar dat dan ook andere landen hun internationale verplichtingen aan Griekenland moeten nakomen. En hij legt uit dat de nazi’s maar aan de macht konden komen nadat het Duitse volk door de herstelbetalingen na Wereldoorlog I werd vernederd.

Het maakt er de dingen niet echt makkelijker op. Terwijl de klok tikt en de discussie over de hervormingen niet opschiet daalt de temperatuur tussen Griekenland en Duitsland tot onder het vriespunt.

Tweede Europese Top - Donderdag 19 maart

Het onderonsje met Merkel en Hollande

Wanneer de Europese regeringsleiders en staatshoofden op 19 maart in Brussel opnieuw bijeenkomen voor een Europese top, dient zich dan ook de perfecte gelegenheid aan om de gemoederen te bedaren. Tot ergernis van de Belgische premier Charles Michel gebeurt dat op een informeel onderonsje met de Franse president Hollande, de Duitse bondskanselier Merkel. Ook aanwezig: de voorzitter van de Europese Raad Donald Tusk, de voorzitter van de eurogroep Jeroen Dijsselbloem, Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker en de toplui van de drie instellingen – ECB-voorzitter Mario Draghi, IMF-topvrouw Christine Lagarde en Europees commissaris Pierre Moscovici.

Aan een tafeltje met vier bloemstukken bespreken ze drie uur lang de Griekse kwestie. Het wordt vooral een therapeutisch gesprek, waarbij de Griekse regering wordt duidelijk gemaakt dat ze echt eens moet vaart maken met die hervormingen, zoals afgesproken op 20 februari.

Angela Merkel en Alexis Tsipras

Enkele dagen later brengt de Griekse premier een officieel staatsbezoek aan Berlijn, waar opnieuw verzoenende taal wordt gesproken. ‘We moeten elkaar beter leren begrijpen’, zegt Tsipras. ‘We willen dat Griekenland economisch sterk staat’, zegt Merkel. Maar beiden lopen in een grote boog over hun meningsverschillen heen. En opnieuw begon Tsipras, in Berlijn deze keer, over de Tweede Wereldoorlog. Hij noemt het een ethische kwestie, die los staat van de Griekse redding.

De dagen daarna worden in de pers cruciaal genoemd, maar verstrijken zonder resultaat of gevolg. Na de top van 19 maart stelt zich de vraag hoe snel de ministers van Financiën weer bijeen moeten komen om de Griekse hervormingen te bekijken, maar omdat er geen ernstige lijst komt, komt er ook geen vergadering.

Op die manier nadert de paasvakantie. En op dezelfde bizarre manier kabbelt ze voorbij. De dag na de paasvakantie - 20 april - is exact twee maanden na het akkoord van 20 februari. Er is niets hervormd. Er is geen euro naar Athene gevloeid. Er is niets opgelost. Meer dan ooit dringt de tijd. Meer dan ooit gebeurt er niets.

Daar komt de week na de paasvakantie, eind april, traag maar zeker verandering in. De Duitse bondskanselier Angela Merkel en de Griekse premier Tsipras zien elkaar even apart op de Europese top over de vluchtelingendrama’s in de Middellandse Zee. De dag nadien ontmoeten de ministers van Financiën elkaar opnieuw op een informele bijeenkomst in Riga, de hoofdstad van Letland, dat het zesmaandelijks voorzitterschap van de vergaderingen van EU-vakministers waarneemt.

Zesde Eurogroep - vrijdag 24 april

De coup tegen Varoufakis

Alle ministers - en de meeste journalisten - logeren in hetzelfde hotel in Riga: het Radisson Blu. In het restaurant van het hotel ontbijten vrijdag 24 april de meeste ministers van Financiën op enkele meters van elkaar. Wanneer Yanis Varoufakis de ontbijtzaal binnen stapt en ziet dat hij het pad van Mario Draghi dreigt te kruisen om aan het buffet te komen, draait hij weg.

Bij de start van de vergadering is de sfeer onderkoeld. ‘Geniet van Riga. Het is een mooie stad’, zegt de Duitse minister van Financiën Wolfgang Schäuble wanneer hij aankomt in de Nationale Bibliotheek van Letland, waar de vergadering plaats vindt. ‘Hier wordt vandaag niets beslist’.

Toch is er iets gaande. De ministers van Financiën ergeren zich opnieuw zodanig aan hun collega Yanis Varoufakis dat de druk om hem opzij te zetten groot wordt. Dat gebeurt ook. De maandag na het weekend in Riga blijkt dat Varoufakis niet langer de onderhandelingen leidt voor de Griekse regering.

Varoufakis verwijt zijn collega-ministers van Financiën dat ze hem weg hebben geduwd. ‘Ze zijn eenstemmig in hun haat jegens mij en ik verwelkom hun haat,’ tweette hij, verwijzend naar een citaat van de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt.

Dijsselbloem erkent enkele dagen later dat Varoufakis inderdaad opzij moest geduwd worden onder druk van de achtien andere eurolanden. In een tv-gesprek kleedt hij het in: het gaat niet alleen over de financiële situatie van Griekenland. Het land moet ook zijn economie hervormen, de banden met de Russen niet té nauw aanhalen, zijn ambtenarij hervormen of energiebedrijven privatiseren. ‘Niet alleen met de Griekse minister van Financiën moet worden onderhandeld’, zegt Dijsselbloem, ‘ook met die van Buitenlandse Zaken, van Economie, van Energie,... En daarom is het nodig dat er één aanspreekpunt komt, die meteen onder verantwoordelijkheid premier Tsipras moest vallen. En dat is nu ook zo afgesproken’, zegt Dijsselbloem.

In Riga gebeurt nog iets. De topman van het IMF legt er aan de ministers van Financiën uit dat de Griekse begroting, die met jarenlange moeite weer is recht getrokken, na enkele maanden weer compleet is ontspoord. Door de onrust over de verkiezingen is 2014 niet afgesloten met een overschot van anderhalf procent van het bbp, zoals eerder gedacht, maar met een tekort. En ook 2015 is op weg naar een tekort, terwijl het doel lag op een overschot van drie van het bbp.

In de economische vooruitzichten die de Europese Commissie begin mei publiceert, staat het nog niets voorzichtiger, maar de trend is dezelfde. De vooruitzichten voor 2015 dalen van 2,5 procent groei naar 0,5 procent. De schatting van de staatsschuld stijgt van 170 procent van het bbp naar 180 procent. Terwijl de onderhandelingen over de hervormingen niet vlotten, zakken de Grieken opnieuw weg in het moeras.

Zevende eurogroep - Maandag 11 mei 2015

‘Nog enkele weken’

Hoe diep ze zitten, blijkt op 11 mei wanneer de ministers van Financiën van de eurozone voor de zevende keer bijeen komen. Sinds Varoufakis weg is uit het centrum van de onderhandelingen, gaat het iets beter, zeggen ze. Ze spreken zelfs van vooruitgang. Maar het is veel te weinig. Opnieuw hameren ze er op dat de afspraken van 20 februari – de hervormingen – eindelijk moeten worden nageleefd.

Tegelijk is er grote onrust over een betaling van 750 miljoen euro die Griekenland de dag nadien aan het IMF moet doen. Tijdens het weekend heeft de Griekse regering er mee gedreigd niet te betalen. ECB-voorzitter Mario Draghi en Commissie-voorzitter Jean-Claude Juncker hebben via de telefoon op premier Alexis Tsipras moeten inpraten om dat te voorkomen.

Met succes, zo blijkt. Op de vergadering van de ministers van Financiën stelt Yanis Varoufakis zijn collega’s gerust. Het IMF zal worden betaald. En zo gebeurt het ook. Maar de cash is bijna op, zegt Varoufakis. Volgens hem heeft de Griekse regering nog ‘enkele weken’.

De dag nadien blijkt hoeveel creativiteit de Grieken nodig hebben gehad om het IMF te betalen. Ze hebben een noodfonds bij het IMF geplunderd om daarna het IMF te betalen. Het gaat om geld dat in een paar weken moet worden terug betaald, wat Athene niet kan. Half mei melden Griekse media dat de Griekse regering nu ook aan ambassades heeft gevraagd of ze nog cash op de rekening hebben. Meer dan ooit tikt de klok.

En meer dan ooit zit het vast Op een partijbijeenkomst van Syriza krijgt op donderdag 14 mei vice-premier Dragasakis de wind van voren omdat hij al veel te veel zou hebben toegegeven aan de schuldeisers. Er blijven rode lijnen, zegt de partijtop van Syriza nadien in een persbericht: geen hervormingen die pijn doen aan wie jong is, wie werkt of wie gepensioneerd is. Zelfs met het mes op de keel geeft Syriza geen kik.

Integendeel. In het pinksterweekend stemt het centraal comité van de partij over een voorstel van de linkervleugel: in plaats van staatsbedrijven te privatiseren wil ze banken nationaliseren. En het IMF kan maar betaald worden nadat het Griekse volk in een referendum groen licht geeft. Voor iedere betaling opnieuw. En dat zijn er soms vier of vijf per maand. Het lijkt een waanzinnig voorstel, maar het is allerminst een plan van een paar communistische enkelingen. Van de 200 leden van het centraal partijcomité onthouden er zich dertig, stemmen 75 voor en 95 tegen.

Om kort te gaan: het schiet niet op. En dat blijkt ook uit de omzeilende antwoorden die de – overigens Griekse – chef van de woordvoerders van de Commissie dag na dag geeft op de vragen over de Griekse onderhandelingen.

Of zoals Reuters het op den duur moedeloos samenvat: geen vooruitgang in gesprekken Griekenland na een nieuwe dag vol gespin.

Jean-Claude Juncker en Alexis Tsipras

Vierde bedrijf - Het gevecht der titanen

Hoe Griekenland en zijn geldschieters blufpoker spelen tot op het laatst, en alleen maar de inzet verhogen.

De Griekse mythologie staat bol van de epische gevechten. Een van de belangrijkste is die tussen de Titanen, een oude generatie goden, en de jongere olympische goden. De botsing tussen de jonge politieke generatie in de Griekse regering, die pas aan de macht is, en de gevestigde waarden van de EU, de ECB en het IMF neemt in juni die epische proporties aan.

In de uithoudingsslag die dan al vijf maanden bezig is, wordt namelijk de druk opgevoerd en de inzet verhoogd. Plots volgt het ene topoverleg het andere op. In het weekend van 30 en 31 mei belt de Duitse bondskanselier Angela Merkel lang met Tsipras en de Franse president Hollande. Twee dagen later nodigt ze Juncker en Hollande uit in Berlijn om over het Griekse probleem te spreken, met als gevolg dat Jeroen Dijsselbloem nijdig moet aanzien dat hij er niet bij mag. Nog enkele dagen later vliegt Tsipras naar Brussel om op de dertiende verdieping van het Berlaymont-gebouw met Juncker te onderhandelen.

Maar een dag lager volgt de koude douche. Terwijl Juncker zijn agenda vrij houdt om verder een uitweg te zoeken, merkt Tsipras in Athene dat zijn achterban hem niet meer volgt. Hij besluit om de dag nadien, vrijdag 5 juni, in het Grieks parlement uitleg te gaan geven over de stand van zaken in de onderhandelingen. Dat is dodelijk: onderhandelingen draaien op discretie en vertrouwen. Zodra je publiekelijk gaat uitleggen wat je misschien bereid bent toe te geven, alarmeer en organiseer je je eigen oppositie.

Tsipras blaast in zijn toespraak voor het parlement alle bruggen, voor zover ze er al waren, weer op. Hij noemt de voorstellen van de ECB, het IMF en de Commissie onlogisch en absurd en noemt het compromis dat Juncker in het Berlaymont-gebouw voorlegde een ‘onaangename verrassing’.

En zo gebeurt wat Merkel absoluut wilde vermijden: dat de G7-bijeenkomst in Duitsland, waar zij twee dagen later optreedt als gastvrouw, opnieuw overheerst wordt door Griekenland. Op de persconferentie zegt Juncker dat hij ‘teleurgesteld’ is in zijn vriend Tsipras. En dat ‘vrienden enkele regels moeten respecteren’. En ook dat hij geen wit konijn uit zijn hoed kan toveren: Athene zal moeten hervormen.

In die dagen gebeurt ook iets anders wat extra druk zet. Voor het eerst sinds het aantreden van Tsipras worden ook de wereldwijde financiële markten stilaan nerveus van de Griekse schuldencrisis. Hele geruchten en halve waarheden maken plots Wall Street weer manisch-depressief, net zoals dat bij de vorige Griekenland-crisissen gebeurde. Wanneer op 10 juni de regeringsleiders en staatshoofden van de EU in Brussel een top houden met hun ambtsgenoten uit Latijns-Amerika, worden de markten aan gevuurd door het verhaal dat Merkel akkoord zou gaan met slechts enkele Griekse hervormingen en in ruil een klein deel van de laatste miljarden zou uitkeren. Wall Street schiet hoger want Merkel heeft inderdaad samen gezeten met Tsipras, maar ’s nachts op de briefing na de top ontkent Merkel het verhaal.

De dag nadien verlaten de experts van het IMF in Brussel plots de onderhandelingen en stappen ze op het vliegtuig naar Washington. Waarom? Omdat de kloof in de onderhandelingen te groot blijft, legt IMF-woordvoerder Gerry Rice uit.

Hij schetst nog eens de probleemdomeinen waar Griekenland moet hervormen: pensioenen, overheidslonen, belastingen. Het kan niet anders zegt hij, want 80 procent van de uitgaven zijn pensioenen en lonen en de begroting zit in het rood. De pensioenen zijn sowieso niet houdbaar, zegt hij.

Terwijl het IMF gewoon opstapt – maar er bij zegt dat ze nooit definitief de onderhandelingstafel verlaat – besluit Jean-Claude Juncker over te schakelen op nieuwe beeldspraak om duidelijk te maken hoe urgent de situatie is: De koe is al veel te lang aan het schaatsen op dun smeltend ijs. Ze moet dringend van het ijs worden gehaald. Margaratis Schinas, Junckers woordvoerder, herhaalt het met wat ironie in de dagelijkse briefing van de Commissie.

Maar terwijl Juncker zijn jolige mopjes maakt, is iets ernstigers gebeurd. De Grieken hebben een ultimatum gekregen. Ze krijgen 24 uur om eindelijk eens ernstige voorstellen tot hervormingen voor te leggen. Dat gebeurt ook. Zaterdag worden de onderhandelingen herstart en zondag gaat de Griekse delegatie in Brussel weer samenzitten met de geldschieters. Het duurt 45 minuten. En dan is het alweer mislukt. De dag nadien crasht de beurs van Athene weer 4,7 procent.

En meteen duikt iedereen weer in de loopgraven. De bal ligt nu in het kamp van de Grieken, zegt ECB-voorzitter Mario Draghi maandag 15 juni in het Europees Parlement. Op ongeveer hetzelfde moment zegt Alexis Tsipras dat hij geduldig wacht tot de geldschieters eindelijk met een realistisch voorstel komen.

Maar vanaf dan gaat het crescendo. Halfweg juni begint te blijken dat het plan B – een Grexit – absoluut geen taboe meer is voor de onderhandelaars. De Griekse centrale bank waarschuwt voor een ‘oncontroleerbare crisis’.

Achtste eurogroep - Luxemburg

Op een nieuwe Eurogroep-vergadering in Luxemburg zegt federaal minister van Financiën Johan Van Overtveldt dat hij zich vanaf nu voorbereidt op alles.

De Griekse kranten maken zich almaar grotere zorgen.

En dat de sfeer gespannen is, blijkt op de negende poging de kwestie op de Eurogroep te regelen. Op de persconferentie achteraf is Varoufakis geflankeerd door body guards. Na diezelfde Eurogroep haalt IMF-topvrouw Lagarde uit naar Varoufakis en zegt dat een deal mogelijk is, zolang er kan worden gepraat met de volwassenen in de zaal.

De eurogroep draait uit op een mislukking, dus wordt beslist het op het allerhoogste niveau te proberen. De Eurogroep komt na het weekend nog eens bijeen, waarna ook de staatshoofden en regeringsleiders van de eurolanden vergaderen in Brussel. Al ziet Schäuble ook dat niet zitten.

Heel even komt er opnieuw wat optimisme. De Griekse regering doet namelijk een nieuw voorstel. Dat blijkt voor de regeringsleiders te vaag om al tot een succes te leiden, maar goed genoeg om op voort te bouwen.

En meteen loopt het weer moeilijk, omdat aan de ene kant het IMF een tegenvoorstel doet en het keihard blijft spelen; en aan de andere kant Tsipras in Athene alle zeilen moet bijzetten om zijn nieuw voorstel overeind te houden.

Vanaf dan volgt het ene overleg het andere op. De top van de Troijka – Mario Draghi, Christine Lagarde en Jean-Claude Juncker - vergaderen de laatste dagen van de laatste week van juni in het Berlaymont-gebouw. Aan de overkant van de straat zitten de ministers van Financiën bijeen, voor wat dan hun vierde vergaderdag in een week tijd is. Tegelijk is er een Europese top bezig, waar voor de tweede keer in een week tijd de Griekse kwestie alles beheerst. Iedereen die iets met de Griekse onderhandelingen te maken heeft, zit op maximaal honderd meter van elkaar in de Europese wijk in Brussel. Maar het levert geen doorbraak op. De staatshoofden verlaten Brussel weer, terwijl de experts van de Griekse regering en de drie instellingen voortwerken op de teksten.

En dan komt de echte coup de théatre. Terwijl de Griekse experts in Brussel voortwerken en op enkele punten – BTW voor hotels – zelfs nog wat vooruitgang boeken, lezen ze op Twitter dat hun premier een referendum aankondigt over de IMF-ECB-Commissie-voorstellen die op 25 juni op tafel lagen, maar die nooit formeel aangenomen zijn door de eurolanden. Niemand in Brussel was op de hoogte. Medewerkers van Juncker hebben hem ’s nachts moeten bellen om hem het nieuws te vertellen.

In Brussel komt het referendum aan als een oorlogsverklaring. Diplomaten van de drie instellingen voelen zich verraden. Die zaterdag komt de eurogroep weer bijeen, voor de vierde keer in een week tijd nu, en ze beslist dat het gedaan is. Griekenland krijgt geen verlenging van zijn reddingsprogramma, dat dus op 30 juni zal aflopen.

De minister van Financiën nemen die conclusie aan met een historische voetnoot: dat iedereen de conclusie ondersteunt, behalve de Griekse minister van Financiën. In de perszaal van het Justus Lipsius-gebouw barst een Griekse journaliste in tranen uit als Dijsselbloem die boodschap komt vertellen.

Nadien doet de Eurogroep verder zonder Varoufakis. De Europese Centrale Bank bevriest de noodsteun aan de Griekse banken op het niveau vlak voor de referendum-aankondiging. De Griekse banken en de Griekse financiële markten gaan na het weekend niet meer open. Aan de geldautomaten groeien de files. In Griekse supermarkten slaan de klanten noodvoorraden in.

Ook Juncker neemt het referendum als een oorlogsverklaring op en vecht terug. De Grieken moeten weten waarover ze stemmen, zegt hij in een toespraak. Het maakt niet uit wat de vraag is: overal in Europa en de wereld zal een ja gezien worden als een ja voor Europa, en een neen als een neen tegen Europa. Hij vraagt hen ja te stemmen. Welllicht voor het eerst in de Europese geschiedenis roept een voorzitter van de Commissie de bevolking op om tegen haar regering te stemmen.

Op 30 juni, om middernacht, zit Griekenland voor het eerst in vijf jaar zonder reddingsprogramma. Er gaan nog voorstellen en brieven over en weer, maar het is te laat. Diezelfde 30 juni om middernacht rateert Griekenland ook zijn betaling van anderhalf miljard euro aan het IMF, wat een gevaarlijk precedent is.

Griekse vlag

Epiloog - En nu?

Alles hangt nu af van het referendum dat de Grieken zondag houden. Als dat een ja oplevert, kunnen de gesprekken starten over een derde reddingsprogramma, al zullen ook die gesprekken niet snel rond zijn.

Want uiteindelijk zijn er maar drie keuzes meer.

- Of de Grieken plooien zich in een derde reddingsprogramma naar de spelregels van de euro.

- Of de andere eurolanden veranderen in dat derde programma de spelregels van de euro.

- Of we krijgen wat niemand wil: een grexit.

Niemand weet hoe zo’n grexit zal lopen. De Europese verdragen voorzien geen uitstap uit de euro. Een vertrek uit de Europese Unie is wel geregeld, maar dat is meteen erg drastisch. Toch is over het rampscenario al nagedacht. Het loopt zo:

Stap 1 is al gezet: Griekenland betaalt het IMF niet. De Griekse overheid wordt dan zo’n onbetrouwbare betaler dat de waarde van de Griekse staatsobligaties keldert. De banken vallen en gaan dicht.

Stap 2 is nog niet gezet. De Griekse banken overleven dankzij noodsteun van de Europese Centrale Bank (ECB), waarvoor ze in ruil onderpand moeten geven. Doorgaans is dat onderpand Griekse staatsleningen. Als die niets meer waard zijn, valt ook de noodsteun weg en zijn de Griekse banken failliet. De ECB heeft die beslissing over noodsteun (nog) niet genomen.

Geen euro’s meer. Griekenland is dan nog officieel lid van de eurozone, maar in het land zijn geen euro’s meer te vinden. De regering moet dus een noodgreep doen: een nieuwe munt invoeren. Dat hoeft niet meteen een ‘nieuwe drachme’ te zijn. De regering kan ook haar uitgaven doen in schatkistcertificaten, die ze zelf aanvaardt als betaling van belastingen. Zoiets is strijdig met de Europese verdragen, waardoor Griekenland zich stilaan officieel uit de eurozone duwt.

Grenzen dicht, banken plat

Hoe voer je een nieuwe munt in? Door in een weekend te beslissen dat plots niemand nog met euro’s mag betalen. De regering zal daarom meteen moeten verhinderen dat Grieken hun geld naar het buitenland smokkelen. Banken zullen daarom sluiten. Online overschrijven gaat niet. Cash uit de muur halen al evenmin. Grenzen worden bewaakt, wat waanzin wordt in een natie die meer dan tweehonderd bewoonde eilanden telt. En ook: zodra er een nieuwe munt is, trekt de ECB haar 83 miljard euro noodleningen van de Griekse banken terug, omdat ze die alleen aan banken uit eurolanden mag geven.

Het leven wordt duurder. Volgens het onderzoeksinstituut Capital Economics duurt het zes maanden om een nieuwe munt te introduceren, al kan je wel meteen online betalen. Zodra de nieuwe munt vrij inwisselbaar wordt met de euro, zal hij crashen. Capital Economics verwacht een daling van 20 tot 40 procent. De Britse financiëledienstverlener Barclays verwacht een daling van 45 à 85 procent. Dat betekent dat winkeliers die dezelfde inkomsten willen houden, hun prijzen met 20 tot 85 procent zullen optrekken. De Grieken krijgen er na hun jarenlange strijd tegen de besparingen van de trojka een megabesparing bovenop. Ook de staatsschuld - die in euro moet worden betaald - stijgt met dat percentage en wordt helemaal onbetaalbaar. Dat betekent dat Griekenland zich opnieuw helemaal afsluit van de financiële markten.

Rellen en faillissementen

De ervaring van Argentinië leert dat de kans op rellen groot is. De verzekeraar Euler Hermes schat ook dat het aantal faillissementen met de helft stijgt. De Amerikaanse kredietbeoordelaar Standard & Poor’s verwacht dat zelfs het grootste elektriciteitsbedrijf PPC failliet zou gaan, ook al is het eigendom van de staat.

Het belangrijkste voordeel van de Grieken? Ze kunnen zoveel geld bijdrukken als ze willen. En ze hebben een goedkope munt, die kan helpen om buitenlandse kopers te lokken. Al zal dat bij gebrek aan grote industrie vooral via toerisme moeten komen.

Het is ellende. Maar zolang niemand met de ogen knippert in het blufpoker, stevenen we regelrecht af op een Griekse tragedie. En niemand die weet hoe we hem kunnen voorkomen.