Het Russische gaswapen in Europa

Door Thomas Segers, Olaf Verhaeghe, Tobe Steel en David Adriaen Gepubliceerd: 29 Januari 2022 Update: 18 September 2023

Sinds de Russische inval in buurland Oekraïne proberen de Europese landen in ijltempo hun afhankelijkheid van aardgas uit Rusland af te bouwen. Terwijl Europa alternatieven zocht, nieuwe afspraken maakt en één aan zeil poogt te trekken, speelde Moskou met de gaskraan.

Hoe hoog staat de gasprijs?

De moves van Poetin en gasreus Gazprom en de onzekerheid over voldoende leveringen naar Europa joegen de prijs op de internationale markten in de maanden na de inval pijlsnel de hoogte in. Bij elke nieuwe beperking van de toevoer schoot de toonaangevende Nederlandse TTF-future omhoog. Vooral in de zomermaanden van 2022 - op het moment dat Europa haar gasvoorraden aanvult ter voorbereiding van de winter - piekten de prijzen als nooit tevoren.

Eind juli klom de TTF boven 200 euro voor een megawattuur gas, eind augustus piekt de prijs op een nooit gezien record: 339 euro per megawattuur. Kort voor de oorlog schommelde die gasprijs rond 80 euro per MWh. Pas in de laatste weken van december zakt de gasprijs weer naar die niveau's om begin 2023 verder naar beneden te duiken.

Hoeveel zijn de gasreserves gevuld?

Ondanks die hoge prijzen sloeg Europa massaal wintervoorraden in, vroeger en vooral sneller dan normaal. Sinds een late koudeprik in het voorjaar van 2021 worstelden Europese landen met die reserves, een scenario dat men deze keer absoluut wil en eigenlijk zelfs moest vermijden.

De Europese Unie legde onder meer nieuwe vulverplichtingen in, zoals een minimale vulgraad van 80 procent tegen 1 november. Met succes, want Europa begon aan de wintermaanden met bovengemiddeld veel gasreserves.

Ook in de winter aangevuld

Het Belgisch gasreservoir in Loenhout - een kilometer onder de grond en goed voor een relatief beperkte opslag van 9 terrawattuur - zat begin november tot de nok gevuld. Een volledig gevuld gasopslag is goed voor bijna 5 procent van het Belgische jaarverbruik. In Frankrijk en Duitsland, die samen met Nederland over de grootste opslaglocaties beschikken, is dat bijna een kwart van het totale verbruik.

Het warme winterweer eind december en begin januari zorgde voor een opmerkelijke knik in de curves van de gasreserves. In combinatie met een fel verlaagd verbruik - een must om af te kicken van het Russische gas - slagen de Europese lidstaten erin hun gasreserves putje winter bij te vullen in plaats van aan te spreken. Verschillende landen, waaronder België, begonnen 2023 dan ook met historisch hoge vulgraden.

In maart werden de gasreserves in Loenhout echter meer dan gewoonlijk aangesproken en daalden de Belgische voorraden al snel richting 30 procent, ver onder het Europese gemiddelde van 56 procent op dat moment. De oorzaak is over de grens in Frankrijk te zoeken. Aanhoudende protesten tegen de pensioenhervorming van de regering blokkeerden enkele belangrijke Franse lng-terminals en deden de Franse leveranciers niet alleen naar de eigen voorraden grijpen, maar ook naar die in België en Spanje.

Hoeveel gas vloeit nog naar Europa?

Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne nam de gastoevoer vanuit Rusland maand na maand af. De flow via de Nord Stream 1-pijpleiding, de belangrijkste aanvoerleiding naar West-Europa, zakte in verschillende stappen naar amper 20 procent van de normale activiteit. Sinds eind september blijft Nord Stream 1 zelfs helemaal leeg. Vooral in Duitsland, dat tot voor kort zowat de helft van zijn gas uit Rusland haalde, laat die terugval zich nadrukkelijk voelen.

Het Russische staatsbedrijf Gazprom weet de aanvoerbeperkingen aan de westerse sancties die het onderhoud van de leiding dwarsboomden. De Europese leiders stellen dat Rusland de gastoevoer verlaagde als vergelding voor de expliciete steun van de EU aan Oekraïne.

Niet alleen door Nord Stream 1, maar ook door andere pijpleidingen tussen Rusland en de Europese Unie stroomde de jongste maanden minder en minder gas. Door meerdere - vooral Oost-Europese - landen af te sluiten, nam de druk op de Europese solidariteit toe.

Hoe vangen we de tekorten op?

Intussen zocht Europa koortsachtig naar alternatieven voor het Russisch aardgas. Die vond het ook, bij andere leveranciers zoals Noorwegen of Algerije. Energie opwekken uit andere bronnen - hernieuwbaar of met andere elektriciteitscentrales - is ook een mogelijkheid. Zo werden de Duitse steenkoolcentrales weer aangewend.

De focus ligt echter vooral op lng, vloeibaar aardgas dat per schip wordt aangevoerd. Lng is intussen goed voor meer dan de helft van het in Europa geïmporteerde gas. Voor de oorlog was dat minder dan een derde van de aanvoer.

Ons land heeft met de lng-terminal van Zeebrugge - en indirect die van Duinkerke - vrij vlot toegang tot de internationale markt. Vanuit Zeebrugge vloeit veel gas naar Duitsland. Voor zijn lng-bevoorrading moet Europa concurreren met Azië.

Behalve naar alternatieve bronnen en leveranciers keek Europa ook naar de bedrijven en gezinnen om het risico op problematische energietekorten te beperken. Het verbruik van gas moest drastisch naar beneden, een oefening waar een groot van de West-Europese landen in is geslaagd. De uitzonderlijk warme herfst en de bijzonder zachte winter hielpen daarbij aanzienlijk.

Toch is het schaakspel rond gas nog niet voorbij. Europa beseft dat Rusland de onzekerheid zal blijven voeden en helemaal loskomen van de Russische gasslang is vooralsnog niet gelukt. Bovendien stuwde de gasprijs de inflatie naar recordniveaus wat voor druk zorgt op de koopkracht van gezinnen, productie van bedrijven en budgetten van overheden. Voor de historische test die de winter van 2022-2023 op vlak van energiebevoorrading zou worden, lijkt de EU vrij goede punten te scoren. Maar daarmee zijn lang niet alle zorgen voor de toekomst weg.

Dataverwerking en ontwikkeling: Thomas Roelens en Raphael Cockx