'Ik ben een vrijwillige gevangene van mijn verbeelding'

Ondertussen exposeerde Roosegaarde in Tate Modern in Londen en het National Museum in Tokio. Hij onderhandelt over projecten met stadsbesturen in Peking en Kaapstad. Hij opende een tweede studio in Sjanghai, en vliegt de wereld rond om lezingen te geven. Vorige week was hij nog een van de sprekers op het World Economic Forum in China.

De wereld valt voor zijn werk, omdat hij onze collectieve behoefte aan een nieuw 'groot verhaal' lijkt te bevredigen. Omdat hij met een haast jongensachtige naïviteit evidente vragen stelt. 'Waarom spenderen we miljoenen aan het verbeteren van auto's, terwijl onze wegen er nog steeds uitzien als honderd jaar geleden? Waarom moeten straatlichten continu branden? Waarom genereren we geen licht zoals kwallen of vuurvliegjes dat doen?'

En toch. Hij wil niet de goeroe zijn die zomaar zijn riedeltje komt afdraaien. 'Ik wil hervormen, niet decoreren. De oude economie, het oude energiesysteem zijn aan het crashen. Dat zien we allemaal. Ik geef ideeën om die wereld een update te geven.'

Hij wil de wereld beter maken, zegt hij. Of mooier, slimmer, leuker. Maar zet hem niet in de hoek van de duurzaamheidsprofeten. Roosegaarde ontwikkelt lichtgevende verf, en neemt er gelijk een patent op. Hij is kunstenaar, maar ook zakenman. 'Je kunt minder vliegen, maar je kunt ook slimmere vliegtuigen bouwen. Als je in Peking zegt: 'Jongens, minder met de auto rijden!' Sorry, dat gaat niet. Dit is China, 2014.'

'De tijd is voorbij dat alles van gerecycleerd karton moest zijn. We moeten juist investeren in radicale ideeën. Als je denkt in termen van 'meer', zijn de mogelijkheden eindeloos. Alles wat beweging of rotatie is, kan energie opwekken. Zoveel verborgen kapitaal waar niets mee wordt gedaan. De Sustainable Dance Floor die we ontwierpen voor de Rotterdamse Club Watt was voor mij echt een eyeopener. Hij wekt energie op door de beweging van dansende mensen. 'Shit! Dit gaat over meer doen, niet minder.' Dat heeft alle projecten daarna beïnvloed. Activeren, niet reduceren, zoals de groene beweging te vaak predikt.'

Dat vermanende, wat zurige vingertje?

Daan Roosegaarde: 'Het is niet wat de mensen willen horen. En het brengt ons nergens. Tenzij we willen dat Europa alleen nog een openluchtmuseum is, en niet langer een aanjager.'

Heeft China u dat geleerd?

Roosegaarde: 'Ja. Ik verblijf er nu de helft van mijn tijd. Dat houdt me scherp. Omdat er te veel 'ja, maren' waren in Europa, wilde ik naar een plek waar ze alleen maar 'meer!' vragen. Er is een enorme honger naar nieuwe dingen.'

U haalt inspiratie uit de natuur. Bij lichtgevende kwallen bijvoorbeeld.

Roosegaarde: 'Inderdaad. Onlangs ben ik nog 's nachts gaan diepzeeduiken in Thailand. Of vuurvliegjes, daar ben ik ook mee bezig.'

Met lichtgevende bomen?

Roosegaarde (grijnst): 'Ja. We zijn nu bezig luciferine van vuurvliegjes en kwallen te versmelten met bomen. Ik weet dat het kan. We zoeken met enkele mensen van universiteiten uit hoe we ertoe moeten komen.'

Doet u daarmee niet een beetje aan hocus pocus? U muteert bomen.

Roosegaarde (verveeld): 'Ja, ja. Als een kwal het kan, kan een boom het toch ook? Je kunt dit prutsen met de natuur noemen. Of zeggen dat je de natuur verbetert. Het gebeurt toch. Kijk naar genetisch gemodificeerd voedsel. Willen we dat? Als we die nieuwe ideeën wegduwen, is de kans groot dat een bedrijf het wegkaapt, en vaak niet met de beste bedoelingen. Dan heb je er helemaal geen controle meer over. Ik vind dat we de natuur meer als ons gereedschap moeten gebruiken, voor dingen die we echt willen.'

'Trouwens, waarom kilometerslange rijen lantaarnpalen, als het zoveel mooier kan? Waarom al dat lelijke asfalt? Wie heeft er belang bij dat het blijft bestaan?'

Hebt u daar een antwoord op?

Roosegaarde: 'Je zou kunnen zeggen dat er een grote lobby achter zit. Maar misschien is de vraag gewoon nooit gesteld. Tijdens een lezing voor de creatieve industrie wierp ik die vragen op. Ik had toen net enkele prototypes voor slimme snelwegen klaar. De directie van Heijmans zat in de zaal. Zij hadden iets van: 'Hé, dat zijn wij. Goede vraag.' Toen hebben ze contact gezocht. Heel onwennig, maar ook heel mooi.'

De kunstenaar en de betonboer.

Roosegaarde: 'Onze werelden kunnen niet meer verschillen. Die van mij gaat over millimeters en detail, de hunne over kilometers uitrollen. Maar we hebben een gemeenschappelijk verlangen om te bouwen. Ik wil het landschap van de toekomst maken. Zij denken vooral aan die 8.000 man op de payroll en een krimpende business. Het besef dat ze moeten investeren in nieuwe dingen als ze willen overleven.'

En toch. Er was wel een elektrische stoel nodig om die samenwerking een zetje te geven.

Die stoel was niet alleen nodig om de directie van Heijmans mee te krijgen in zijn radicale ideeën. De aarzeling zit in ons allemaal, merkt de designer. 'Misschien is het wel typisch Europees. In het wetboek staat bijvoorbeeld dat een lijn op de weg wit moet zijn. Lantaarnpalen uitzetten 's nachts, dat mag. Maar lichtgevende lijnen: ho maar! Dan moet je naar de minister. En naar Rijkswaterstaat. Voor je het weet zit je een hele week over verkeerswetgeving te praten. Geeft niet. Het betekent dat je echt aan knoppen draait.'

Het gaat bij Studio Roosegaarde niet alleen om duurzaamheid, maar even goed over schoonheid en interactie. Plekken creëren waar mensen elkaar kunnen ontmoeten.

Roosegaarde: 'Eigenlijk gaat het voorál daarover. De verbeelding prikkelen. Die glowing lines van de Smart Highway: ze zijn waanzinnig mooi. In Brabant, waar we het project de voorbije maanden hebben getest op een stukje provincieweg bij Oss, merkten we dat mensen stiekem even hun koplampen uitzetten.'

'We werken ook aan het 'Van Gogh-fietspad', een pad met duizenden lichtgevende mozaïekjes dat kronkelt door het landschap bij Nuenen waar van Gogh leefde en werkte. 's Nachts lichten ze op. Het is geïnspireerd op Van Goghs 'Sterrennacht'. Dit gaat over geschiedenis weer levend maken. Een plek maken die je niet kunt downloaden. Waarvan mensen zeggen: 'Ik ga er gewoon nu heen.'

Het Van Gogh-fietspad

'Als mensen zich een plek eigen kunnen maken, gaan ze er ook echt van houden. In een sociale woonwijk in Almere hebben we op een plein dat vooral het decor was van vandalisme grote glimmende vormen - 'Marbles' - geïnstalleerd. Ze maken geluid en veranderen van kleur bij aanraking. Het moest hufterproof zijn - het is best wel een pittige wijk daar. Na vier maanden belde de gemeente op. Ik dacht: 'Shit, ze hebben er eentje gemold.' Maar de vraag was of ze het schoonmaakcontract konden opzeggen. De bewoners zijn er zo van gaan houden, dat de vormen worden schoongehouden door de aanrakingen. Je kunt dat naïef vinden, maar hier geloof ik echt in.'

In de speeltuin van technopoëet Daan Roosegaarde is Nederland de grote proeftuin voor projecten die internationaal kunnen worden uitgerold. De animo is groot. Hij krijgt Sjeiks uit Qatar aan de lijn die vragen wat duizend kilometer Smart Highway kost. Er komen toepassingen in de VS, Frankrijk, Italië en Zuid-Afrika. 'In Kaapstad wordt een lantaarnpaal gewoon uit elkaar gejat. Fietsen lukt niet omdat het levensgevaarlijk is. Zelfvoorziening van energie krijgt daar een totaal andere lading.'

Voor Heijmans lijkt de samenwerking met de designer stilaan de kip met de gouden eieren. Roosegaarde zelf krijgt door het succes ruimte om te investeren in nieuwe ideeën. Zoals het smogvrije park dat hij gaat maken in Peking. Met een elektromagnetische 'smogzuiger' gaat hij smog opzuigen om zuilen van frisse lucht te genereren.

Hij loodst ons mee naar een maquette die een park in Peking simuleert.

Hoe gaat zoiets? U stapt naar de burgemeester van Peking en zegt: 'Ik ga hier even voor propere lucht zorgen?'

Roosegaarde: 'Nou, je dropt het idee een keer bij een journalist of op een lezing. En ineens wordt het opgepikt. De burgemeester van Peking heeft een programma van 165 miljoen dollar opgezet om zijn stad smogvrij te krijgen voor eind 2017. Voor je het weet zit je in een flow waarbij ze zeggen: 'Kom maar op met een voorstel.'

De smogringHij beent opnieuw weg en komt aanzetten met een zakje zwart roet. 'Dit is smog uit Peking. De troep die we inademen. Daar gaan we mee aan de slag. We zetten het poeder onder extreem hoge druk, en dan krijg je dit.'

Hij legt een piepklein gitzwart kubusje op de palm van zijn hand. 'Dit staat voor duizend kubiek schone lucht. Die steentjes verwerken we in ringen. Wie een Smogring koopt, doneert duizend kubiek schone lucht aan Peking.'

Binnenkort gaan we de vrouw van de burgemeester van Peking spotten met zo een ring?

Roosegaarde: 'Echt wel! We maken ook manchetknopen voor heren. Maar we gaan die juwelen niet aan individuen verkopen. Wel aan steden of bedrijven die ons helpen te investeren in dat smogvrije park. We stappen geen bank binnen, het is pure crowd funding. Wat ik er mooi aan vind, is dat je van afval iets poëtisch maakt. Mensen zijn niet langer een onderdeel van het probleem, maar een deel van de oplossing. Het past in onze filosofie dat je er niet langer van moet uit gaan dat de overheid alles voor ons regelt.'

Projectontwikkelaars in Peking zullen u graag zien komen. Komt de smogzuiger op een vaste plek?

Roosegaarde: 'Neen. We denken er zelfs over hem te laten rondreizen tussen Chinese steden. Als het puur voor de happy few was, had hij er al lang gestaan. Het is niet de bedoeling vastgoedprojecten te bedienen met een zicht op blauwe lucht.'

U zou gemakkelijk uw ziel kunnen verkopen. Ideeën uitwerken voor een rijke sjeik of zo.

Roosegaarde: 'Dat is zo. Je moet veel neen zeggen om een goede ja over te houden. We moeten onze projecten continu beschermen.'

Wordt er veel met geld gezwaaid?

Roosegaarde: 'Ja. Maar je hebt snel door: is dit een gimmick, en had hij anders een Formule 1-wagen gekocht? Of is hij oprecht geïnteresseerd? Geld en lef, daar ben ik naar op zoek. Wat wel opvalt: hoe radicaler het idee, des te groter de appetijt.'

Spreekt hier Daan Roosegaarde, de businessman?

Roosegaarde: 'Ja. Ik ben niet naïef. Als mensen ons kopiëren, sturen we er een advocaat op af. Of we huren hen in, als het echt goed is gedaan. Maar dat gebeurt zelden. Die kopieën zijn vrij shit allemaal. Dat iemand de visie erachter oppikt: graag. Dat is net de bedoeling. Mijn doel is een soort denkproces op gang te brengen. Het is niet mijn job Europa vol lichtgevende lijntjes te leggen. Als iemand er verder mee aan de slag gaat, laat ik het graag los. Kan ik weer iets anders verkennen.'

Terwijl we door de loods lopen, valt het op hoe rustig het hier is. Er zijn amper medewerkers te bespeuren in zijn 'droomfabriek'. 'Er zitten enkele mensen bij Heijmans, die met experts ter plekke een team vormen om Smarth Highway op punt te stellen. En een deel loopt rond op universiteiten. We praten nu vooral met sterrenkundigen. We willen licht breken op een schaal van 90 meter. Standaardlenzen kunnen dat niet. Dus moet het gebeuren met lenzen waarmee ze naar sterren turen.'

Veel wil hij er niet over kwijt. 'Een project voor het Amsterdamse Centraal Station, dat we eind dit jaar lanceren. Aan het gebouw mogen we niet raken. Maar het heeft veel glas, dus gaan we daar iets mee doen. Een groot lichtkunstwerk, dat ook functioneel is. Iets gelijkaardigs doen we voor Schiphol.'

Hij glimlacht. 'Wat we willen, kon vijf maanden geleden nog niet. 'Onmogelijk!' Tot we twee wetenschappers ontmoetten die me gelijk gaven. Je moet er toch telkens weer doorheen. Eerst zegt iedereen: 'Het kan niet'. Dan kan het misschien toch, maar mag het niet, of is het te duur. En dan breek je daar weer doorheen, en zegt iedereen: 'Hé, waarom bestáát dit nog niet?' Ja zeg, ondankbare honden ook allemaal. (lacht)'

Wordt u daar niet immuun voor?

Roosegaarde: 'Neen! Verschrikkelijk, dat onvermogen om out of the box te denken. Kom op zeg, iets meer lef. Dat zou niet verkeerd zijn in tijden als deze. De valkuil in Europa is dat we ons focussen op de eerste horizon. Techniek gebruiken om het oude tien procent minder slecht te maken. Een zonnepaneeltje op een lantaarnpaal. Dat is decoratie. Je verandert niets ten gronde. Wij focussen op die twee de of derde horizon. Technologie gebruiken om onszelf te bevrijden.'

Wanneer komt de omslag dat iedereen zo gaat denken?

Roosegaarde: 'Dat kan plots snel gaan. Neem die e-lane voor elektrische wagens. Je kunt beginnen met een taxibedrijf dat er vijftig auto's op knalt. Dan wordt de overheid wakker. En pakt een autofabrikant het op. Ik ga ervan uit dat dit principe op drukke verkeersaders binnen een jaar of vijf standaard wordt ingebouwd.'

'Je merkt dat bedrijven wakker schieten. Voor Smart Highway zitten we samen met Heijmans, maar even goed met Philips of Cisco, die ook met intelligente wegen bezig zijn. En met Tesla en BMW. Fijn om te zien hoe creativiteit nieuwe markten kan koppelen. Wegen- en autobouwers, die voorheen niet met elkaar babbelden, raken nu in gesprek. Daar hangt het allemaal van af: van ons verlangen naar vernieuwing. En van een paar mensen met lef die zeggen: 'Verdomme, dit gaan we gewoon doen.''